Сүхбаатар аймаг

• Газарзүйн байршил, нийгэм эдийн засгийн өнөөгийн байдал

Сүхбаатар аймгийн нутаг дэвсгэр нь1921 оноос өмнө Халхын Сэцэн хан аймгийн Чин ван хошуу, Далай ван хошуу, Ёст бэйс хошуу, Эрх гүн хошуу, Хурц засаг хошуу, Егүзэр хутагтын шавь хошуу гэсэн 6 хошууны нутаг, 1931 онд Халхын 4 аймгийг 13 аймаг болгон өөрчлөхөд Хэнтий, Дорнод аймагт харъяалагдаж байсан.
Сүхбаатар аймаг нь Монгол орны зүүн өмнөд хэсэгт байрладаг. Нутгийн урд талаараа БНХАУ-тай 476,7 км, баруун өмнөд талаараа Дорноговь аймагтай 160,4 км, баруун хойд талаараа Хэнтий аймагтай 267,4 км% зүүн хойд талаараа Дорнод аймагтай 419,3 км тус тус хиллэн оршино. Сүхбаатар аймаг нь ГНС-ийн тайланд туссанаар 8228715.628 га газар нутгийг эзлэдэг. Тус аймаг 1942 онд Жавхлант шарга нэртэй байгуулагдаж, БНМАУ-ын Бага Хурлын тэргүүлэгчдийн 1943 оны 4-р сарын 20-ны өдрийн зарлигаар Сүхбаатар аймаг гэж нэрлэх болсон байна.
Нутгийн хойд захын цэг нь Батхаан уул, урд захын цэг нь Баянхошуу буюу хилийн 405-р багана, баруун захын цэг нь хилийн 467-р багана зэрэг газруудад байрлана. Нутгийн хойд захын цэгээс урд захын цэг хүртлэх зай 349.1 км, баруун захын цэгээс зүүн захын цэг хүртлэх зай 413.7 км. Сүхбаатар аймгийн төв Баруун-Урт сум нь Улаанбаатар хотоос 560 км, Баруун-Урт хотоос хамгийн алслагдсан сум нь Эрдэнэцагаан сум 216 км, хамгийн ойр сум нь Асгат сум бөгөөд аймгийн төвөөс 48 км зайтай оршино.
Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хувьд 13 сум, 67 багтай, 2020 оны жилийн эцсийн байдлаар аймгийн нийт хүн ам 64,2 мянга болж өмнөх оноос 1294 иргэнээр буюу 2 хувиар өссөн. 2020 оны малын тооллогоор 3,893,6 сая толгой мал тоологдноос нийт сүрэгт таван төрлийн малын эзлэх хувийн жинг авч үзвэл тэмээ 0.3, адуу 9.1, үхэр 6.9, хонь 50.9, ямаа 32.9 хувийг тус тус эзэлж байна.

• Газрын нэгдмэл сангийн ангилал:

Сүхбаатар аймаг нь 2019 оны жилийн эцсийн ГНС-ын тайлангаар 8228715.628 га газар нутагтай байна. Үүнээс: ХААН газар- 7003615.956 га
Бэлчээр- 6925320.893 га
Хот тосгон, бусад суурингийн газар- 21184.23 га
Зам шугам сүлжээний газар- 15357.3421 га
Ойн сан бүхий газар- 81.746 га
Усан сан бүхий газар- 15487.3322 га
Улсын тусгай хэрэгцээний газар- 1172989.022 га байна

• Бэлчээр ашиглалт:

Хонин толгойд шилжүүлсэнээр 100 га бэлчээрийн талбайд ногдох малын тоо 104 хонин толгой ноогдож байна.

• Бэлчээрийн усан хангамж:

Сүхбаатар нь ус зүйн мужлалаар ус багатай бүст багтах бөгөөд гадаргуугийн ус ховортой, тогтмол урсгалтай гол мөрөн байхгүй боловч 20 гаруй жижиг нуур, 200-гаад булаг шанд, гол горхи байдаг. Хавиргын булаг, Талбулаг, Арын нуур, Рашаант, Эрээн толгой, Далай булаг, Гашуун, Цавчир, өвдөг, Модонгийн худаг, Цагаан булаг зэрэг рашаан ус олонтой.
2020 оны жилийн эцэст аймгийн хэмжээнд нийт 2955 худаг тоологдсоноос гүн өрмийн 712 ширхэг, богино яндант 171 ширхэг, энгийн уурхайн 1744 худаг байна. Үүнээс төв суурин газар 92, хөдөөд 2653 худаг ашиглагдаж байгаагийн 60 орчим хувийг энгийн уурхайн худаг эзэлж аймгийн хэмжээнд бэлчээр усжуулалт 50 хүрэхгүй хувьтай байна.

• Сүхбаатар аймгийн бэлчээрийн зонхилох төрлүүд

1. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулыэн бэл хөндийн том хялгана-түнгэ-алаг өвст бэлчээр
2. Чулуурхаг хөрстэй Уулын энгэр болон хажуугийн Крыловын хялгана-үетэн -алаг өвст бэлчээр
3. Хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн Крыловын хялгана- хазаар өвст
4. Зузаан элсэн хөрстэй тэгшивтэр тал хөндийн Харгана- үетэнт бэлчээр
5. Хөрсний гүний ус ойрхон Дэрст цайдам
6. Чулуурхаг хөрстэй Уулын энгэр болон жижиг нам уулсын орой,тэгш өндөрлөг газрын шивээт хялгана-өдлөг хялгана-үетэнт бэлчээр
7. Хайрган хучлага бүхий хөнгөн шавранцар хөрстэй уулын бэл хөндийн шивээт хялгана- өдлөг хялгана-хазаар өвст бэлчээр
8. Хөрсний гүний ус ойрхон дэрст/ зэгст цайдам

Аймгийн бэлчээрийн төлөв байдал, мян.га-аар

Физик газарзүйн онцлог:

• Газрын гадарга:
  Сүхбаатар аймгийн газрын гадаргын нөхцөл байдлыг тодорхойлохын тулд физик газарзүйн мужлалд тулгуурлах нь зүйтэй юм. Ш.Цэгмидийн 1969 оны их муж, муж, тойрог гэсэн 3 шатлалтай физик газарзүйн мужлалаар тус аймаг нь:
  I. Монголын Дорнод талын их муж

  1. Ухаа гүвээт Халхын дундад тал
  2. Дорнод хотгор
  3. Дарьгангын талархаг газар
     II. Говийн их муж
  4. Дорнод говийн муж
     А.Умарт говийн ухаа гүвээт тал
     Б. Дорноговийн хотгор
     В.Замын -Үүдийн талархаг газар зэрэг мужуудад хамрагдана.

• Уур амьсгал:
  Сүхбаатар аймгийн нутаг дэсвгэрийн уур амьсгал бүрэлдэн тогтоход нөлөөлөх хүчин зүйлсийн дотроос газарзүйн байрлал ба газрын гадарга, нарнаас ирж буй цацраг илч, агаарын орчил хөдөлгөөн зэрэг бие биетэйгээ нягт холбоотой хүчин зүйл голчлон нөлөөлнө.
  Тус аймаг нь Монгол орны нэгэн адил эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай боловч нутгийн ихэнхийг үнэмлэхүй өндрийн хувьд арай нам талархаг газар эзэлдэгийн улмаас ерөнхийдөө дулаан уур амьсгалтай, хур чийг багатай байна.
  Зүүн өмнөд хэсэгт БНХАУ болон Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт үргэлжлэн орших Хянганы уулсын систем нь газар зүйн барьерийн үүрэг гүйцэтгэх учир хур тунадас, чийглэг агаар саатан сарниж тус аймгийн нутгийг хуурай, хуурайдуу, гандуу хээрийн шинжтэй болгодог. Харин их Хянганы салбар уулс, Эрдэнэцагаан сумын орчим зэрэг зүүн ба зүүн өмнөд захаар муссон салхины үйлчилгээ нэмэгдэхүйц байдаг байна.

• Байгалийн бүс,бүслүүр:
  Сүхбаатар аймагт Монгол орны байгалийн бүс бүслүүрийн хуурай хээр, цөлөрхөг хээр гэсэн 2 байгалийн бүс бүслүүр дамнан оршдог.

Хүснэгт 1.Сүхбаатар аймгийн байгалийн бүс, бүслүүр

• Агаарын температур:
  Хүйтэний улирлын агаарын дундаж температур /2,1 /хэмээс /-21,3/ 0 градус хүйтэн байдаг ба Баруун урт сум орчмоор 1,2-р саруудад агаарт хамгийн / миниум / хүйтэн нь / -25,9/ – /-32,5 / градус орчим хүрч хүйтэрдэг . Мөн энэ саруудад хөрсөн дээр миниум нь /-38 /- /-43/ градус орчим хүрдэг байна. Дулааны улирлын агаарын дундаж температур 4.9-21,80 градус орчим дулаан байдаг бөгөөд 6,7-р сард агаарын хамгийн макс утга нь 31,8-37,90 градус, хөрсний макс 55-630 градус хүрч халдаг тул агаар хөрсний температурын хэлбэлзэл их байдаг байна. Хоногийн агаарын дундаж температур -50 дайрч хүйтрэхээс эхлээд -50 дайрч дулаарах үеийг өвлийн улиралд тооцдог.Баруун-урт сумын нутгаар 11-р сарын 1-5-ны орчимд -50 дайрч хүйтрэн өвөл эхэлж , 3-р сарын 20-23 хооронд -50 дайрч дулааран хавар болдог буюу 142-147 хоног буюу 4 сар гаруй өвөл үргэлжилдэг .Иймээс жилийн дундаж агаарын температур нь 1,1-1,80 градус байгаа нь жилийн турш эерэг утагтай температур давамгайлж байгааг харуулж байна.Бэлчээрийн ургамлын ургах боломжтой хугацаа нь баруун –урт суманд 172-176 хоног буюу хүйтрэлгүй үе ургамал ургах хугацааны 50 градусаас дээших идэвхтэй темтературын нийлбэр 2000-2200 0 градус байна.
  Баруун-урт сумын нутаг нь хуурай дулаавтар уур амьсгалтай бүсэд багтдаг. Хуурай хөрснөөс агаарт уурших чийг бага учраас жилийн дулаан улирлын дундаж харьцангуй чийгшил 45-65% байдаг. Тус сумын нутагт олон жилийн дунджаар 200,6 мм тунадас орох боловч гантай жил 101,5-111,5мм болж эрс багасдаг байна. Хүйтэний улирал болох 1-3,10-12-р саруудад хамгийн бага тунадас дунджаар 1,5-10,5мм ,дулааны улирал болох 4-09 саруудад дунджаар 4,9-56,7мм тунадас ордог байна.
  Баруун урт хот орчмын салхины дундаж хурд 2,7-4,6м/с байдаг .Салхины горимын явцаас хархад хавар , намартаа салхины хурд ихсэж,зун өвөлдөө буурдаг зүй тогтолтой байна. Салхины зонхилох хурд Баруун хойноос 37,1%, Баруунаас 17,8% Зүүн хойноос14,5%-тай ихэвчлэн салхилдаг. Цаг агаарын онц аюултай үзэгдэл болох 40м/с дээш хүчтэй салхи хавар 4,5-р сард ажиглагддаг боловч нийт хүчтэй салхины 2%-г эзэлдэг . Харин 3,4-р сард 16м/с дээш хүчтэй салхи 15-23 орчим өдөр ажиглагддаг нь тус сумын нутаг салхи шуурга ихтэй бүс нутагт хамрагддаг байна.

• Ургамлын бүтэц:
  Өвс ургамлын хувьд хайлс, дэлт балгана, тавилганга, нохойн хошуу, монос, ямаан болон нанхиат зээргэнэ ургахын хамт тал хээрийн хиаг, ерхөг, таана, хөмүүл, дэрс, бударгана зонхилно. Эмийн ургамлаас чөдөр өвс, чихэр өвс, зээргэнэ, халгай, таван салаа, тэхийн шээг зэрэг олон төрлийн ургамал ургадаг. Баяндэлгэр, Дарьганга сумын нутагт хунчий, туйплан, Эрдэнэцагаан сумын нутагт Бонго, лантаанз ургахын дээр анхилам үнэрт ургамлаас ганга өвс газар сайгүй тохиолдоно. Хайлс, гүйлс, бургас зэрэг модлог ба бутлаг ургамал бүхий байгалийн гоёмсог баянбүрд Дарьганга, Онгон, Баяндэлгэр, Наран, Эрдэнэцагаан, Сүхбаатар, Түмэнцогт сумын нутагт элбэг.

• Газар тариалан:
  2020 онд үр тариа 2.0 мян.га-д, төмс 68.9 га-д, хүнсний ногоо 46.3 га-д, тэжээлийн ургамал 0.5 мян.га-д, техникийн ургамал 3.4 мян га-д тариалж, 2,2 мянган тн үр тариа, 569.8 тн төмс, 320.3 тн хүнсний ногоо, 1,0 тн техникийн ургамал, 1.9 мянган тн тэжээлийн ургамал хурааж авсан.
  Оны эцэст өвс, хадлан 15,4 мянган тн, хужир шүү 8,6 мянган тн, гар тэжээл 360,4 тн тус тус бэлтгэсэн.
  Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд Түмэнцогт, Сүхбаатар, Мөнххаан, Эрдэнэцагаан сумдад тариалалт хийж байна.
  Тус аймагт улаан буудай, овъёос, рабус, тус тус тариалж байна. Эдгээр сумдад Номин богд, Хос далбаа, Дорнод шим Агро, Түмэн ургац, Хэрлэн алтай зэрэг компаниуд тариалалтын ажил хийж байна.
  Сүхбаатар аймгийн хэмжээнд тэжээл үйлдвэр байхгүй Дорнод аймгаас хивэг, хорголжин тэжээлээ нөөцөлдөг.